Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Today Press
του Πάνου Μπαίλη
Η αναπαράσταση μιας γυναίκας που μοιάζει με καλόγρια χωρίς στόμα και σταυρωμένα τα χέρια, η «Κυρά –Σαρακοστή», μας φέρνει σε επαφή με τον κόσμο της μεγάλης νηστείας που χαρακτηρίζεται από βαθιά θρησκευτική κατάνυξη αλλά και από έθιμα και δοξασίες ενταγμένα σε ένα «τελετουργικό» που ταυτίζεται με την περίοδο πριν από το Πάσχα .
Αυτή η περίοδος νηστείας, για την Εκκλησία, διαρκεί 40 μέρες. Αρχίζει την Καθαρά Δευτέρα και ολοκληρώνεται την Κυριακή των Βαΐων και έχει καθιερωθεί να ονομάζεται ως «Μεγάλη Σαρακοστή».
Για την νηστεία έχουν γραφεί πολλά. Για την ορθόδοξη Εκκλησία η πλέον πρόσφατη θέση για την νηστεία διατυπώθηκε το 2016 στην Πανορθόδοξη Σύνοδο που έγινε τον Ιούνιο του 2016 στο Κολυμπάρι της Κρήτης. Με δεδομένο ότι στις μέρες μας η νηστεία δεν τηρείται από όλους και σπάνια σε μεγάλη διάρκεια, η Σύνοδος μετά από προετοιμασία 40 χρόνων, αν και υπεραμύνθηκε της νηστείας, φάνηκε πιο ελαστική:
‘‘Είναι γεγονός, ότι σήμερον πολλοί πιστοί δεν τηρούν απάσας τας περί νηστείας διατάξεις, είτε εξ ολιγωρίας είτε λόγω των υπαρχουσών συνθηκών ζωής, οιαιδήποτε καν ώσιν αύται. Άπασαι όμως αι περιπτώσεις αύται της χαλαρώσεως των περί νηστείας ιερών διατάξεων, είτε είναι γενικώτεραι, είτε ατομικαί, δέον όπως τυγχάνουν της ποιμαντικής μερίμνης εκ μέρους της Εκκλησίας, διότι ο Θεός «ου θέλει τον θάνατον του αμαρτωλού ως το επιστρέψαι και ζην αυτόν» (πρβλ. Ιεζ. λγ’, 11), χωρίς όμως να περιφρονήται η αξία της νηστείας. Όθεν διά τους έχοντας δυσκολίαν εις την τήρησιν των ισχυουσών περί νηστείας διατάξεων είτε εκ λόγων ατομικών (ασθένεια, στράτευσις, συνθήκαι εργασίας κ.λπ.) είτε γενικωτέρων (ειδικαί συνθήκαι επικρατούσαι εις τινας χώρας από πλευράς κλίματος, καθώς και κοινωνικο-οικονομικαί ιδιαιτερότητες τινών χωρών λ.χ. αδυναμία ευρέσεως νηστησίμων τροφών) επαφίεται εις την διάκρισιν των κατά τόπους Ορθοδόξων Εκκλησιών να καθορίσουν την φιλάνθρωπον οικονομίαν και επιείκειαν, απαλύνουσαι, κατά τας ειδικάς ταύτας περιπτώσεις, το τυχόν «στυφόν» των ιερών νηστειών.
Πάντα δε ταύτα εντός των πλαισίων των ως άνω λεχθέντων και επί τω σκοπώ να μη ατονήση ποσώς ο ιερός θεσμός της νηστείας. Η φιλάνθρωπος αύτη συγκατάβασις πρέπει να ασκηθή υπό της Εκκλησίας μετά πάσης φειδούς, οπωσδήποτε δε επί το επιεικέστερον διά τας νηστείας εκείνας, δι’ ας δεν υπάρχει ομοιόμορφος πάντοτε και εις απάσας τας περιπτώσεις παράδοσις και πράξις εν τη Εκκλησία. «… Καλόν το νηστεύειν πάσαν ημέραν, αλλ’ ο μη εσθίων τον εσθίοντα μη κρινέτω. Εν τοις τοιούτοις ου νομοθετείν, ου βιάζεσθαι, ουκ αναγκαστικώς άγειν το εγχειρισθέν προσήκει ποίμνιον, πειθοί δε μάλλον, και ηπιότητι, και λόγω άλατι ηρτυμένω..»(Ιωάννου Δαμασκηνού, Περί των αγίων νηστειών).’’
Η νηστεία του Χριστού
Αν και φτάνει ως τις μέρες μας αναλλοίωτη ως προς τα βασικά χαρακτηριστικά της, καθιερώθηκε τον 4ο αιώνα, πήρε το όνομα «Μεγάλη» λόγω της μεγάλης σημασίας της σε σχέση με τις υπόλοιπες νηστείες του χρόνου και «Σαρακοστή» γιατί σαράντα ημέρες κράτησε η νηστεία του Χριστού στην έρημο.
Η «Κυρά Σαρακοστή», που θεωρείται και το πιο αξιοσημείωτο έθιμο, δεν είναι παρά ένα ημερολόγιο που μετράει τον χρόνο αντίστροφα έως ότου φτάσουμε στο Πάσχα και την κρεοφαγία. Συνήθως σε ένα χαρτί ζωγραφίζουμε μια γυναίκα σαν καλόγρια, συνήθως με σταυρό στο κεφάλι, χωρίς στόμα λόγω της νηστείας και με σταυρωμένα χέρια λόγω του ότι προσεύχεται. Τα πόδια της είναι επτά, όσες και οι εβδομάδες της Μεγάλης Σαρακοστής και αφαιρούνται διαδοχικά στο τέλος κάθε εβδομάδας της νηστείας μέχρι το Πάσχα.
Οι έξι εβδομάδες που έγιναν… επτά
Αρχικά διαρκούσε έξι εβδομάδες, ενώ αργότερα προστέθηκε και μία έβδομη και τελικά διαρκεί 48 ημέρες.
Η Σαρακοστή συνήθως ταυτίζεται με τον μήνα Μάρτιο. Άλλωστε, χαρακτηριστική είναι η φράση «Λείπει ο Μάρτης απ’ τη Σαρακοστή;». Ο Μάρτης δεν λείπει, έλειπαν όμως από το οικογενειακό τραπέζι τρόφιμα ζωικής προέλευσης (κρέας, ψάρια, αβγά, γαλακτοκομικά προϊόντα), αλλά και το κρασί και το λάδι. Σήμερα, νηστεία γίνεται αλλά το αυστηρό πλαίσιο που θέτει η Εκκλησία το συναντάμε στα μοναστήρια.
Με τη νηστεία ασχολήθηκαν ιδιαίτερα οι άγιοι της Εκκλησίας οι οποίοι τη θεωρούσαν το «χρυσό κλειδί» για να βρεθεί ο πιστός πιο κοντά στο Θεό. Ωστόσο, δεν εξαντλούσαν την αυστηροτητά τους. Η Εκκλησία προέβλεπε και εξαιρέσεις.
Λόγω σοβαρών λόγων υγείας απαλλάσσεται ο πιστός από την υποχρέωση της νηστείας. Αυτό όμως ισχύει μόνο αν ο χριστιανός είναι ασθενής. Απεναντίας, κάθε άλλη αιτία δεν εξαιρεί τον χριστιανό από την υποχρέωση της νηστείας. Ούτε οι στρατιώτες, ούτε οι οδοιπόροι, ούτε οι θαλασσοπόροι, ούτε οι έμποροι κ.λ.π. εξαιρούνται, λέγει ο Μ. Βασίλειος, αλλά ο κάθε ένας έχει υποχρέωση να νηστεύει «ει μη δι᾿ ασθένειαν σωματικήν».
Σωματικά ασθενείς θεωρούνται όλοι όσοι πάσχουν, οι γέροντες και όσοι έχουν εξασθενημένο οργανισμό, τα νήπια και τα παιδιά μέχρι ορισμένης ηλικίας. Τα μεγάλα παιδιά δεν εξαιρούνται από τη νηστεία. Σε ό,τι αφορά όσους δεν μπορούν να νηστεύουν λόγω ασθενείας, ό Άγιος Ιωάνης ο Χρυσόστομος συνιστά: «Αυτός πού δεν μπορεί να νηστεύσει ας κάνει πιο πλούσια την ελεημοσύνη, ας κάνει εκτενείς προσευ¬χές, ας έχει έντονη προθυμία να ακούει τα λόγια του Θεού».
Η νηστεία που έδινε δύναμη
Λέγεται ότι κατά την περίοδο της Ελληνικής Επανάστασης ο Κολοκοτρώνης νήστευε. Μάλιστα, όταν άρχισαν τη πολιορκία στην Τρίπολη ήταν ημέρα Παρασκευή, κι ο Kολοκοτρώνης διέταξε, κανείς να μη φάει καταλύσιμο φαγητό. Kαί το 1912 στους νικηφόρους μας πολέμους οι στρατιώτες μας νηστεύανε. Βέβαια, σε μια τέτοια περίσταση είναι δύσκολο να «πειθαρχήσει κάποιος».
Ο Μέγας Βασίλειος έγραφε για τη νηστεία και τη βία:
«Εάν η νηστεία επικρατούσε, δεν θα κατεσκευάζοντο όπλα, δεν θα εγίνοντο δικαστήρια, ούτε θα εφυλακίζοντο μερικοί, ούτε γενικώς αι ερημίαι θα εφιλοξενούσαν τους κακοποιούς, ούτε αι πόλεις τους συκοφάντας και η θάλασσα τους πειρατάς. Εάν όλοι ήσαν μαθηταί της νηστείας δεν θα είχεν ακουσθή καθόλου, σύμφωνα με τον λόγον του Ιώβ, φωνή εισπράκτορος των φόρων, ούτε θα ήτο τόσον πολυστένακτος ο βίος μας και γεμάτος από κατήφειαν, εάν η νηστεία επρυτάνευεν εις την ζωήν μας. Διότι είναι φανερόν ότι θα εδίδασκεν εις όλους όχι μόνον την εγκράτειαν από τα βρώματα αλλά και ολοκληρωτικήν φυγήν και αποξένωσιν και από την φιλαργυρίαν και από την πλεονεξίαν και από κάθε κακίαν».
Στη λογική αυτή κινούνταν και οι περισσότερες μονοθεϊστικές θρησκείες. Στον Ιουδαϊσμό, τον Χριστιανισμό και το Ισλάμ η νηστεία αποτελεί ένα σημαντικό στοιχείο για την ψυχοσωματική προετοιμασία του πιστού. Εδράζεται δε, σε ανάλογες δοκιμασίες βιβλικών προσώπων. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Μωυσής νήστευσε 40 ημέρες πριν ανέβει στην κορυφή του Όρους Σινά για να παραλάβει, κατά τη θρησκευτική παράδοση, από τον Θεό τη Διαθήκη των 10 εντολών. Η νηστεία τού έδωσε το θάρρος και το ψυχικό σθένος να «αντικρίσει» τον Δημιουργό, ενώ στην περίπτωση του Σαμψών αποτελούσε το πραγματικό μυστικό της δύναμής του. Μετά από νηστεία 24 ωρών ο Δανιήλ «επιβίωσε» στον λάκκο των Λεόντων, ενώ ο Ιησούς Χριστός πριν ξεκινήσει τη διδασκαλία του αποσύρθηκε στην έρημο όπου με νηστεία και προσευχή παρέμεινε επί 40 ημέρες.
Από τα αρχαία χρόνια πιστευόταν πως η νηστεία δυναμώνει την προσευχή, ενισχύει τον άνθρωπο, θωρακίζει την υγεία του, καταπολεμά τους πειρασμούς..
Κατά τον Άγιο Νικόδημο, νηστεία είναι «η τέλεια ασιτία ή και το να τρώγη τινάς μίαν φοράν την ημέραν, κατά την εννάτην ώραν, με ξηροφαγίαν, άρτου δηλονότι μόνον και ύδατος».
Ωστόσο, οι νηστείες συμβολίζουν διάφορες εκφάνσεις της πίστης και της αφοσίωσης των ανθρώπων στους θεούς τους, επομένως λαμβάνουν χώρα και σε άλλες θρησκείες.
Χαρακτηριστικά, οι μουσουλμάνοι κατά την περίοδο του Ραμαζανιού κάνουν ένα μήνα νηστείας, συνοδευόμενης από καλές πράξεις και αλτρουισμό.
Επίσης, οι Ινδουιστές τηρούν νηστεία σε πολλές ιερές ημέρες.
Η νηστεία για τους Ινδουιστές δεν είναι μια υποχρέωση, αλλά μια πράξη που κάνουν οι πιστοί ηθελημένα για να καθαρίσουν το πνεύμα τους.
Στην ορθόδοξη κοινότητα, η νηστεία ειδικά την περίοδο προ του Πάσχα .
Ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος τονίζει:
«Νηστεύοντας να μην προφασισθείς νόσο, διότι και αυτοί που δεν νήστευσαν, έπεσαν πολλές φορές στα ίδια νοσήματα. Άρχισες το καλό; Μη σταματήσεις πού θα σε ανακόπτει ο εχθρός, διότι αυτός καταργείται με την υπομονή σου».
Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς αναφέρει: «Αλλά μη φοβηθείτε που παρομοίασα την νηστεία με φοβερό άρχοντα: δεν είναι φοβερή για σας, αλλά για τους δαίμονες. Αν κάποιος είναι δαιμονισμένος, δείξε του ένα πρόσωπο νηστείας και μένει πιο ακίνητος κι από τις πέτρες τις ίδιες, παγώνοντας από τον φόβο του και είναι σαν να βρίσκεται στα δεσμά. Και μάλιστα, όταν δει ότι κοντά στην νηστεία υπάρχει η αδελφή και αχώριστη συνοδός της, η προσευχή». Ο ίδιος συνδέει τη νηστεία και με τη συμπεριφορά; «Καλό είναι φας κρέας και να πιείς κρασί, παρά να φας με τους ψιθύρους τις σάρκες αδελφών».
Σύμφωνα με την Καινή διαθήκη «Nήστεψε ο Xριστός. Nήστεψε η Παναγία μας. Nήστεψαν παλαιότερα οι προφήτες και οι δίκαιοι. Nήστεψαν οι απόστολοι, ο Παύλος ο Πέτρος και οι λοιποί. Nήστεψαν οι πατέρες και διδάσκαλοι, οι όσιοι και οι μάρτυρες».